Th.S Vũ Thị Xuân – GV khoa Lý luận cơ sở
Văn hóa chính trị là một bộ phận của nền văn hóa chung, nằm trong cơ cấu của nhu cầu, lối sống, hành vi trong nền văn hóa chung. Trong suy tư và trong sự chuẩn bị lịch sử của Hồ Chí Minh để xây dựng một nước Việt Nam mới thì tư tưởng văn hóa chính trị luôn luôn là nền tảng của mọi hoạt động kinh tế, chính trị, xã hội. Vì vậy, sự lựa chọn con đường giải phóng dân tộc kết hợp với giải phóng giai cấp vô sản của Nguyễn Ái Quốc trong những năm đầu thế kỷ XX là sự lựa chọn mang tính văn hóa chính trị sâu sắc. Quan điểm về một xã hội mới không có áp bức dân tộc, áp bức giai cấp, áp bức con người... của Người đã đặt cơ sở cho việc hình thành một tư duy chính trị mới.
Văn hóa chính trị Hồ Chí Minh được thai nghén từ khi người ra đi tìm đường cứu nước năm 1911, bắt đầu khẳng định từ năm 1920 và khẳng định một cách dứt khoát bằng tổ chức chính trị là đội tiên phong của giai cấp công nhân và của cả dân tộc. Hai mươi lăm năm tính từ năm 1920, những hoạt động không mệt mỏi của Người và sự lãnh đạo của Đảng là nền tảng cho nền văn hóa chính trị Việt Nam, mà hạt nhân là văn hóa của Đảng cầm quyền đưa tới thắng lợi của cách mạng tháng Tám – 1945. Từ đó văn hóa chính trị Hồ Chí Minh và nền văn hóa chính trị Việt Nam gắn bó mật thiết với nhau.
Trong tư tưởng và hoạt động của Hồ Chí Minh thấm đượm và tràn đầy tinh thần nhân văn – Văn hóa. Chính trị ở Người không chỉ là sự áp đặt quyền lực, mà rất nhuần nhụy, uyển chuyển và tự nhiên. Từ rất lâu trước khi chúng ta bàn đến và nhận thức được sự cần thiết của văn hóa chính trị thì chính trị và văn hóa đã hòa nhập làm một trong tư tưởng và con người Hồ Chí Minh. Tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa chính trị (hay văn hóa chính trị Hồ Chí Minh) thể hiện qua những nội dung cơ bản sau:
Thứ nhất, Văn hóa chính trị Hồ Chí Minh là một nền văn hóa chính trị dân quyền
Bản chất thực sự của văn hóa chính trị là các quan hệ về quyền lực. Trong tư tưởng Hồ Chí Minh các quan niệm về quyền lực dù là quyền lực thế hệ, quyền lực kinh tế hay quyền lực chính trị đều gắn liền với khái niệm nhân dân. Từ nền văn hóa truyền thống phương Đông, Người hiểu rõ quan niệm “Nước lấy dân làm gốc”, “sức mạnh đẩy thuyền cũng là dân, sức mạnh lật thuyền cũng là dân”. Học tập các tư tưởng về cách mạng văn hóa của Lênin, Hồ Chí Minh càng thấu hiểu vì sao văn hóa phải bắt rễ trong nhân dân, vì sao nó lại tổ chức nhân dân lại, phát huy các năng lực cách mạng trong nhân dân và văn hóa trở về phục vụ nhân dân.
Tổng hợp toàn bộ các quan niệm về sức mạnh nhân dân trong các nền văn hóa Đông, Tây, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã xây dựng và phát triển các quan hệ văn hóa chính trị ở Việt Nam trên nền tảng phạm trù nhân dân. Theo Chủ tịch hồ Chí Minh thì “Trong bầu trời không gì quý bằng nhân dân. Trong thế giới không gì mạnh bằng lực lượng đoàn kết của nhân dân”. Do đó nhân dân được tổ chức lại theo một đường lối chính trị của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân sẽ làm nền tảng cơ bản của những quan hệ văn hóa chính trị hợp lý.
Thấu triệt quan điểm văn hóa là nền tảng của nhân cách, đạo đức là nền tảng của xã hội, chính trị là sức mạnh mở đường, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã xác lập lại toàn bộ các ứng xử văn hóa trên cơ sở khối đại đoàn kết toàn dân. Xây dựng và phát triển các quan hệ văn hóa chính trị mới, trước hết Người xác lập trên một nguyên lý triết học:
“Đoàn kết, đoàn kết, đại đoàn kết”
Thành công, thành công, đại thành công”
Đây là một nguyên lý lớn về sức mạnh và quyền lực. Nguyên lý này đã đi vào ý thức chính trị thường nhật của nhân dân ta trong việc bảo vệ và xây dựng Tổ quốc. Nó là nguồn hợp lực to lớn để nhân dân ta thực hiện các mục đích chung. Trên nền tảng tính nhân dân, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã xây dựng và phát triển cả một nền văn hóa chính trị thống nhất và đa dạng ở Việt Nam.
Nắm vững dân tình, dân tâm, dân ý: nâng cao dân trí, dân chủ, dân sinh; thực hành dân vận, đoàn kết rộng rãi với các giai cấp, các dân tộc, các đảng phái, tôn giáo, vùng miền...Đó thực sự là một văn hóa chính trị “sao cho được lòng dân”, là một trong những nét nổi bật trong tư tưởng văn hóa chính trị Hồ Chí Minh. Bằng thực tiễn tổ chức xã hội, tổ chức Nhà nước, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tạo nên một diện mạo văn hóa chính trị mới ở nước ta, khác hẳn với toàn bộ các quan hệ văn hóa chính trị bị áp bức, bóc lột và bất bình đẳng toàn diện trong chế độ phong kiến.
Thứ hai, trong hệ thống chính trị, Hồ Chí Minh chú trọng xác lập mối quan hệ chính trị giữa Đảng, nhà nước với dân
Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, muốn ngăn ngừa sự phản văn hóa của những người có chức có quyền thì việc xác lập mối quan hệ chính trị giữa dân và chính phủ là một điều rất quan trọng.
Đảng lãnh đạo, nhà nước quản lý, nhưng lãnh đạo và quản lý là để nhân dân làm chủ. Quyền lãnh đạo của Đảng là quyền được nhân dân thừa nhận và tin cậy. quyền quản lý của Nhà Nước là quyền được nhân dân ủy thác. Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý là vạch đường, chỉ lối, là giáo dục và tổ chức, là đem tài dân, sức dân ra để làm lợi cho dân. Như Hồ Chí Minh đã nói: “nếu được độc lập mà dân không được hưởng hạnh phúc, tự do thì độc lập cũng chẳng có nghĩa lý gì”; “nếu dân đói, dân rét, dân dốt là Đảng và Chính phủ có lỗi”; “nếu Chính phủ làm hại dân thì dân có quyền đuổi chính phủ”.
Vì vậy, theo quan điểm Hồ Chí Minh Đảng phải vừa là người lãnh đạo vừa là người đầy tớ thật trung thành của nhân dân. Chính phủ từ trên xuống dưới phải là công bộc của dân. Năm 1951, khi Đảng ta ra hoạt động công khai Người đã tuyên bố với toàn dân là Đảng không có lợi ích nào riêng nào “ngoài lợi ích của giai cấp, của nhân dân, của dân tộc, Đảng không có lợi ích gì khác”.
Để định hướng các quan hệ văn hóa chính trị theo các chuẩn của cái đúng, các tốt, cái đẹp của giai cấp vô sản, Hồ Chí Minh khẳng định “mở rộng dân chủ đi đôi với tăng cường chuyên chính để làm cho chính quyền ta ngày càng thực sự là chính quyền của nhân dân, phục vụ nhân dân, chống lại kẻ thù của nhân dân”. Chuyên chính để duy trì văn hóa chính trị của nhân dân. Tăng cường chuyên chính với kẻ địch phá hoại chính trị trong văn hóa của nhân dân mới bảo vệ tự do dân chủ của nhân dân. Đó là sự nhất quán trong phương pháp biện chứng Hồ Chí Minh trên mọi lĩnh vực của quá trình xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam mới.
Những tư tưởng chính trị trên đây đã thấm sâu tinh thần văn hóa. Đó vừa là chính trị dân chủ, lại vừa là văn hóa dân chủ kết hợp chặt chẽ trong tư tưởng chính trị Hồ Chí Minh.
Thứ ba, Văn hóa chính trị thể hiện rõ trong hoạt động chính trị thực tiễn, trong cách ứng xử với các đối tượng khác nhau.
Với Hồ Chí Minh văn hóa chính trị vừa thể hiện trong tư tưởng chính trị vừa trong hoạt động chính trị. thống nhất giữa tư duy và hành động, nói đi đôi với làm, nói thì phải làm, được kiểm nghiệm trong thực tiễn, trong cách ứng xử. Ứng xử của Hồ Chí Minh là ứng xử văn hóa, hài hòa, nhuần nhụy, có lý có tình. Người am tường “Ngũ trị” trong văn hóa phương Đông (Tri kỉ: biết mình, tri bỉ: biết người, tri thời: biết thời thế, tri túc: biết chừng mực, tri biến: biết biến đổi), nhuần nhụy xưa và nay, phá bỏ cái cũ mà xấu, tạo cái mới mà hay, luôn sáng tạo, đổi mới. Xử sự tài trí của Hồ Chí Minh vừa kiên quyết, vừa mềm dẻo rất linh hoạt. Cách ứng xử của Người làm cho mối quan hệ giữa Đảng, Chính phủ và nhân dân trở nên gắn bó mật thiết hơn, sẽ không có sự cách biệt giữa người lãnh đạo và quần chúng nhân dân.
Còn đối với kẻ thù lúc nào cũng muốn lật đổ chính quyền cách mạng và Đảng cộng Sản, Hồ Chí Minh đã ứng xử với phong cách một nhà hoạt động chính trị lão luyện, một nhà ngoại giao từng trải. Và trên hết, đó là phong cách tiêu biểu của một người đại diện cho một dân tộc văn hiến rất yêu chuộng hòa bình, nhưng phải là hòa bình trong độc lập tự do, rất quý trọng hòa hiếu, nhưng phải là hòa hiếu trong bình đẳng và tôn trọng lẫn nhau, sẵn sàng đón nhân tinh hoa văn hóa, văn minh nhân loại, nhưng không sùng ngoại, lệ thuộc, rất mực khiêm nhường nhưng luôn tự tôn chính đáng. Đó là phong cách lịch lãm và tự chủ, bình tĩnh và đĩnh đạc, chủ động và tỉnh táo để vượt qua mọi cạm bẫy, đẩy lùi mọi tiến công hiểm độc và mọi thủ đoạn xảo trá của đối phương. Có cách ứng xử cương trực, đanh thép và kiên quyết đối với kẻ thù như vậy, song khi kẻ thù đầu hàng hoặc thất bại, Người luôn lấy lượng khoan hồng mà đối xử. Đối với người Pháp ở đây, chúng ta chứng tỏ rằng chúng ta là một dân tộc hòa bình, công lý, nhân đạo. Chúng ta khoan hồng, bảo vệ tính mạng và tài sản của họ, nghiêm cấm quân ta tra tấn tù binh....
Đối với đồng bào lầm đường lạc lối, Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng lấy lòng độ lượng mà giáo dục: “Năm ngón tay cũng có ngón vắn, ngón dài, nhưng vắn dài đều chung một bàn tay. Trong mấy triệu con người cũng có người thế này, thế khác, nhưng thế này hay thế khác đều dòng dõi của tổ tiên ta. Vậy ta phải nên khoan hồng đại độ. Ta phải thừa nhận đã là con Lạc cháu Hồng thì ai cũng có ít nhiều lòng ái quốc. Đối với đồng bào lạc lối lầm đường ta phải lấy tình thân ái mà cảm hóa họ. Có như thế mới thành đại đoàn kết, có đại đoàn kết thì tương lai chắc chắn vẻ vang”.
Văn hóa chính trị Hồ Chí Minh đã có ý nghĩa to lớn trong suốt tiến trình cách mạng Việt Nam. Tư tưởng của Người vẫn đang định hướng cho việc xây dựng một nền văn hóa rất chính trị và một nền chính trị rất văn hóa khi đất nước đang bước vào thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa./.