1. Xuất phát từ sự lãnh đạo của cấp ủy Đảng về nâng cao hiệu quả hoạt động giám sát của HĐND cấp xã

Sinh thời, chủ tịch Hồ Chí Minh luôn đề cao tư tưởng “Nước lấy dân làm gốc”. Theo tư tưởng của Người, bên cạnh làm chủ trực tiếp, Nhân dân còn thể hiện quyền làm chủ thông qua người đại diện của mình. Vì vậy, ngay sau khi thành lập nước, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký sắc lệnh số 63/SL ngày 22/11/1945 thành lập HĐND các cấp. Kế thừa tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đảng và Nhà nước ta luôn đề cao vai trò của HĐND các cấp và quan tâm các cơ chế, chính sách phù hợp với từng giai đoạn, tạo điều kiện để HĐND các cấp phát huy vai trò, trách nhiệm của mình trong hệ thống chính trị, đặc biệt là vai trò người đại diện của nhân dân.

Năm 2017, Ban chấp hành trung ương khóa XII ban hành Nghị quyết số 18-NQ/TW ngày 25/10/2017 về “Một số vấn đề về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả” và Kế hoạch số 07- KH/TW ngày 27/11/2017 về thực hiện Nghị quyết hội nghị lần thứ sáu Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa XII. Theo đó, đối với chính quyền địa phương “Nghiên cứu, thực hiện giảm hợp lý số lượng đại biểu HĐND các cấp và giảm đại biểu HĐND công tác ở các cơ quan quản lý nhà nước”. Tiếp đó, Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng đã đề ra một trong những nhiệm vụ trọng tâm trong nhiệm kỳ Đại hội XIII là “Hoàn thiện đồng bộ hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách nhằm phát huy mạnh mẽ dân chủ xã hội chủ nghĩa, quyền làm chủ của nhân dân; đồng thời xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong sạch, vững mạnh”. Nghị quyết số 27-NQ/TW Hội nghị Trung ương lần thứ sáu khóa XIII ngày 9-11-2022 về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong giai đoạn mới nêu nhiệm vụ và giải pháp “Đổi mới cơ chế bầu cử để lựa chọn được những người xứng đáng đại diện cho Nhân dân” được xem là định hướng chính trị cho hoạt động của cơ quan dân cử các cấp, trong đó có HĐND cấp xã hiện nay.

Đối với Hải Dương, Ban Thường vụ Tỉnh ủy Hải Dương đã ban hành Chỉ thị số 20 - CT/TU ngày 15/11/2021 về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với Hội đồng nhân dân các cấp tỉnh Hải Dương nhiệm kỳ 2021 - 2026. Theo đó, Cấp ủy cùng cấp lãnh đạo, chỉ đạo đối với UBND tổ chức thực hiện hiệu quả các nghị quyết của HĐND với phương châm hành động “Chủ động, sáng tạo, quyết liệt, hiệu quả” và “5 rõ”. Phát huy vai trò giám sát, phản biện xã hội của MTTQ, các tổ chức chính trị - xã hội, Nhân dân đối với hoạt động của HĐND. Chú trọng quy hoạch, đào tạo, bồi dưỡng, luân chuyển, lựa chọn, giới thiệu nhân sự cho các chức danh chủ chốt và đội ngũ cán bộ chuyên trách HĐND các cấp; khuyến khích, thu hút cán bộ có kinh nghiệm thực tiễn làm công tác tham mưu cho HĐND, Thường trực và các Ban HĐND. Bảo đảm các điều kiện cơ sở vật chất, trang thiết bị, kinh phí phục vụ hoạt động của HĐND và đại biểu HĐND theo quy định. Tuy nhiên, sự quan tâm lãnh đạo của một số cấp ủy đối với HĐND, nhất là cấp xã còn hạn chế. Nhận thức về vị trí, vai trò của HĐND một số nơi chưa thực sự đầy đủ. Việc bố trí cán bộ và tổ chức, cơ cấu của thường trực, các ban HĐND ở một số địa phương chưa đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ được giao trong đó có hoạt động giám sát. Trước yêu cầu đòi hỏi của công cuộc đổi mới, việc tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với hoạt động của HĐND các cấp trong đó có hoạt động giám sát của HĐND cấp xã là hết sức cần thiết. Tăng cường sự lãnh đạo của các cấp ủy Đảng nhằm nâng cao nhận thức, trách nhiệm về vị trí, vai trò của HĐND trong hệ thống chính trị. Các cấp ủy Đảng tiếp tục lãnh đạo, thực hiện tốt việc tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật, nhất là Luật Tổ chức chính quyền địa phương, Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND để đại biểu và người dân địa phương nắm quy định và tổ chức thực hiện cho hiệu quả.

2. Xuất phát từ quy định pháp luật về hoạt động giám sát của Hội đồng nhân dân cấp xã

Điều 113 Hiến pháp năm 2013 khẳng định: “HĐND là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của Nhân dân, do Nhân dân địa phương bầu ra, chịu trách nhiệm trước Nhân dân địa phương và cơ quan nhà nước cấp trên”. Như vậy, HĐND nói chung và HĐND cấp xã nói riêng là cơ quan đại diện cho 3 yếu tố quan trọng nhất của Nhân dân là: Ý chí của Nhân dân, nguyện vọng của Nhân dân và quyền làm chủ của Nhân dân. Để phù hợp với quy định của Hiến pháp, Điều 6 Luật Tổ chức Chính quyền địa phương năm 2015, sửa đổi, bổ sung 2019 quy định: “HĐND gồm các đại biểu HĐND do cử tri ở địa phương bầu ra, là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của Nhân dân, chịu trách nhiệm trước Nhân dân địa phương và cơ quan nhà nước cấp trên”. Đồng thời, để cụ thể hóa các quy định về giám sát của HĐND, Quốc Hội đã ban hành Luật Hoạt động giám sát của Quốc Hội và Hội đồng nhân dân số 87/2015/QH13. Tiếp đến Ủy ban Thường vụ Quốc Hội ban hành Nghị quyết số 594/NQ-UBTVQH15 ngày 12 tháng 9 năm 2022 về hướng dẫn hoạt động giám sát của Hội đồng nhân dân, Thường trực Hội đồng nhân dân, Ban của Hội đồng nhân dân, Tổ đại biểu Hội đồng nhân dân và đại biểu Hội đồng nhân dân.

Nhận thức về tầm quan trọng của việc ban hành các văn bản pháp lý cho hoạt động của HĐND, ngay sau khi Luật tổ chức chính quyền địa phương năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2019) có hiệu lực, Thường trực HĐND tỉnh Hải Dương đã phối hợp với Ủy ban nhân dân tỉnh tổ chức hội nghị triển khai và phổ biến những điểm mới của Luật Tổ chức chính quyền địa phương cho các thành phần liên quan ở cấp tỉnh, cấp huyện. Chỉ đạo Văn phòng Đoàn ĐBQH và HĐND tỉnh phối hợp với Sở Tư pháp - cơ quan Thường trực Hội đồng phổ biến giáo dục pháp luật và các cơ quan liên quan biên soạn tài liệu, đề cương tuyên truyền, tăng cường phổ biến nội dung Luật Tổ chức chính quyền địa phương. Chỉ đạo xây dựng kế hoạch tổ chức quán triệt, tuyên truyền, phổ biến cho cán bộ, công chức, viên chức, người lao động về nội dung, mục đích, ý nghĩa tầm quan trọng của Luật Tổ chức chính quyền địa phương. Chỉ đạo lồng ghép vào các nội dung giao ban giữa Thường trực HĐND cấp tỉnh với Thường trực HĐND cấp huyện và giữa Thường trực HĐND cấp huyện với HĐND cấp xã để quán triệt, tuyên truyền, phổ biến Luật Tổ chức chính quyền địa phương đến tận cơ sở. Phối hợp tổ chức nhiều lớp tập huấn cho đại biểu HĐND các cấp. Đồng thời, đã chỉ đạo các sở, ngành liên quan và UBND các huyện, thị xã, thành phố ban hành hệ thống các văn bản cụ thể hóa để triển khai thực hiện kịp thời, đảm bảo chỉ đạo của cấp trên và phù hợp với thực tiễn địa phương.

HĐND tỉnh Hải Dương đã ban hành Nghị quyết số 45/NQ-HĐND ngày 29/10/2021 về đổi mới, nâng cao hiệu lực và hiệu quả hoạt động Hội đồng nhân dân các cấp tỉnh Hải Dương, nhiệm kỳ 2021 - 2026. Chương trình hành động số 47-Ctr/ĐĐHĐND ngày 15/11/2021 của Đảng đoàn HĐND tỉnh thực hiện Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng, Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh lần thứ XVII và Nghị quyết số 45/NQ-HĐND của HĐND tỉnh. Từ năm 2021 đến nay, HĐND, Thường trực và các Ban HĐND tỉnh Hải Dương đã thông qua các nghị quyết, quyết định nhằm triển khai thực hiện luật và các văn bản hướng dẫn thi hành, như: Chế độ chi tiêu đặc thù phục vụ hoạt động HĐND các cấp; Kế hoạch tiếp công dân, tiếp nhận, xử lý đơn thư khiếu nại, tố cáo, kiến nghị và phản ánh của công dân của HĐND, đại biểu HĐND các cấp nhiệm kỳ 2021-2026. Việc kịp thời cụ thể hóa các quy định của pháp luật bằng các quy chế đã góp phần xây dựng phương thức hoạt động của HĐND các cấp theo hướng chuyên nghiệp, khoa học, đảm bảo thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn theo quy định của pháp luật. Trên cơ sở đó HĐND cấp huyện, cấp xã căn cứ vận dụng, ban hành quy chế hoạt động của HĐND cấp huyện, cấp xã đảm bảo tính thống nhất trong quá trình triển khai thực hiện nhiệm vụ của cơ quan dân cử các cấp. Thực hiện chủ trương đó, cấp ủy Đảng các xã, phường, trị trấn trên địa bàn tỉnh đã ban hành các kế hoạch triển khai thực hiện.

3. Xuất phát từ thực tiễn hoạt động của HĐND cấp xã trên địa bàn tỉnh Hải Dương hiện nay

Nhiệm kỳ 2021-2026, toàn tỉnh Hải Dương bầu được số đại biểu HĐND cấp xã là 5702 người. HĐND cấp xã được tổ chức theo quy định của Luật Tổ chức chính quyền địa phương, Luật bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân, gồm: Thường trực HĐND và 02 Ban (Ban Pháp chế và Ban Kinh tế - Xã hội). So với nhiệm kỳ 2016 - 2021 giảm 954 đại biểu (nhiệm kỳ 2016 - 2021 là 6.656 đại biểu). Trong đó đại biểu nữ chiếm 27,83%; đại biểu người dân tộc thiểu số chiếm 0,33%; đại biểu trẻ tuổi (dưới 40 tuổi) chiếm 21,96%; đại biểu ngoài đảng chiếm 12,29%; đại biểu tái cử (tỷ lệ so với người trúng cử) chiếm 55,61%; đại biểu đại diện các tôn giáo là 1,18%; tự ứng cử là 0,04%. cơ cấu thành phần đại biểu HĐND cấp xã tỉnh Hải Dương nhiệm kỳ 2021 - 2026 đa dạng thuộc các ngành nghề, cơ quan, đơn vị công tác khác nhau. Đại biểu cơ quan đảng chiếm 9,45%; đại biểu chính quyền chiếm 24,31%; đại biểu UBMTTQVN và tổ chức thành viên chiếm 25,96%; đại biểu Quân đội, công an chiếm 3,19%; đại biểu cơ quan, đơn vị khác 37,09%. Số đại biểu có trình độ chuyên môn dưới đại học chiếm 44,12%, trình độ đại học là 54,27%, sau đại học 1,61%. Đại biểu có trình độ lý luận chính trị trung cấp là 53,09 %, cao cấp là 0,81%, cử nhân 0,07%.

Về cơ bản hoạt động giám sát của HĐND cấp xã tại tỉnh Hải Dương trong những năm qua đã từng bước được củng cố, tăng cường. Việc xây dựng nội dung, chương trình giám sát hàng năm trình HĐND cấp xã thông qua đã tạo sự chủ động cho HĐND cấp xã, Thường trực HĐND cấp xã, đại biểu HĐND cấp xã và các Ban của HĐND cấp xã, làm cho hoạt động này từng bước đi vào nề nếp. Nội dung, hình thức, phương pháp giám sát tương đối phù hợp với thực tiễn, cơ bản đáp ứng được yêu cầu thực tế của địa phương. Hoạt động chất vấn và trả lời chất vấn từng bước đi vào thực chất, trở thành nội dung trọng tâm của kỳ họp, được các đại biểu và cử tri quan tâm. Tính hình thức trong hoạt động giám sát của HĐND cấp xã giảm dần, chất lượng kỳ họp, chất lượng chất vấn tại kỳ họp từng bước được nâng lên. Các đại biểu đã lắng nghe được nhiều hơn tâm tư, nguyện vọng của nhân dân. Cơ bản đại biểu HĐND cấp xã tâm huyết với công tác đại biểu, trong đó có công tác giám sát. Nhiều địa phương thường xuyên có các cuộc giám sát theo chuyên đề, thành lập các đoàn giám sát, hiệu quả từ các cuộc giám sát theo chuyên đề đem lại khá cao. Kết quả hoạt động giám sát của HĐND cấp xã đã có tác dụng tích cực trong việc giải quyết các vấn đề cử tri đang bức xúc.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đã đạt được, trong hoạt động giám sát của HĐND cấp xã còn bộc lộ nhiều hạn chế. Hoạt động giám sát của HĐND cấp xã chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển kinh tế - văn hóa - xã hội của địa phương trong thời kỳ hội nhập, toàn cầu hóa và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN ở Việt Nam hiện nay. Hoạt động giám sát của HĐND cấp xã còn nặng về hình thức, chưa thực chất, hiệu quả giám sát chưa cao. Hoạt động giám sát có nơi, có lúc còn lúng túng, chưa bao quát hết các vấn đề của địa phương thuộc chức năng giám sát của HĐND cấp xã. Một bộ phận đại biểu chưa thật sự tâm huyết với công tác đại biểu, nên chưa dành nhiều thời gian cho hoạt động giám sát. Phương thức, hình thức giám sát còn nhiều điểm bất cập, giám sát chủ yếu là nghe các báo cáo những thành tích đã đạt được, thiếu sự giám sát trực tiếp, thiếu tiếp xúc với cử tri tại nơi ở, nơi làm việc. Các kết luận sau giám sát thường chung chung, công tác theo dõi, đôn đốc, kiểm tra việc kiến nghị sau giám sát không được thực hiện nghiêm túc, không truy vấn đề đã giám sát đến cùng. Vì vậy, hiệu quả giám sát của HĐND cấp xã nhìn chung không cao, nặng về hình thức, thiếu thực chất.

4. Từ yêu cầu của cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy, sắp xếp các đơn vị hành chính trong kỷ nguyên mới của dân tộc

Theo Đề án sắp xếp, tổ chức lại đơn vị hành chính các cấp và xây dựng mô hình tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp của Chính phủ, từ ngày 1/7 sẽ bãi bỏ cấp huyện, bao gồm các loại hình đơn vị hành chính như: Thành phố thuộc tỉnh, thành phố thuộc thành phố trực thuộc Trung ương, thị xã, quận, huyện. Khi đó, HĐND và các cơ quan thuộc HĐND cấp huyện cũng chấm dứt việc thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn. Đại biểu HĐND cấp huyện được bầu; hoặc đang thực hiện nhiệm vụ đại biểu ở phần địa giới hành chính thuộc đơn vị hành chính xã, phường, đặc khu thì về làm đại biểu HĐND của xã, phường, đặc khu đó. Ngoài ra, đại biểu HĐND cấp huyện được cơ quan có thẩm quyền điều động, bố trí công tác tại các cơ quan, tổ chức, đơn vị của chính quyền địa phương ở xã, phường, đặc khu trực thuộc (trước khi đơn vị hành chính cấp huyện bị giải thể) thì về làm đại biểu HĐND của xã, phường, đặc khu đó. Như vậy, đối với đại biểu HĐND trước đây là thuộc cấp huyện nay trở thành đại biểu HĐND cấp xã, còn với đại biểu HĐND ở cấp xã trước đó thì thực hiện nhiệm vụ quyền hạn trong một không gian địa lý rộng lớn hơn nhiều lần so với lúc đầu nhiệm kỳ. Điều đó cho thấy, với cả đại biểu HĐND của cấp xã mới đều có những bỡ ngỡ khó khăn nhất định. Do vậy, cần phải được bồi dưỡng, tập huấn để nâng cao về năng lực hoạt động.