Phát triển bền vững, an toàn là mục tiêu vĩnh hằng của mọi hệ thống xã hội. Sự phát triển không chỉ được xét trên mặt vật chất đơn thuần, mà còn phải bao hàm cả về mặt tinh thần của xã hội mà con người tạo ra, tức là phải tính đến vấn đề văn hóa và phát triển. Chính văn hóa là yếu tố dùng để chế định cho sự phát triển bền vững, an toàn, hướng tới cái đúng, cái đẹp, cái tốt, cái hợp lý.

Trong thời đại ngày nay, nguồn gốc sự giàu có của một quốc gia không chỉ là tài nguyên thiên nhiên, vốn, kỹ thuật và công nghệ, mà yếu tố ngày càng quan trọng và quyết định là nguồn lực con người, là tiềm năng sáng tạo của con người. Tiềm năng này nằm trong văn hóa, trong trí tuệ, đạo đức, tâm hồn, nhân cách, lối sống, ý chí, nghị lực, tài năng và sự thành thạo công việc của mỗi cá nhân và cộng đồng. Chung quy lại, tài nguyên quý giá nhất, cái vốn quý nhất là con người, là văn hóa, là nguồn nhân lực chất lượng cao, là tri thức, trí tuệ trong nền kinh tế tri thức.

Nhận thức rõ tầm quan trọng của văn hóa, trong quá trình lãnh đạo sự nghiệp đổi mới, Đảng Cộng sản Việt Nam đã có những bước phát triển mới trong tư duy lý luận về văn hóa, về xây dựng và phát triển nền văn hoá; quan niệm về phát triển, về mối quan hệ giữa văn hóa và phát triển và vai trò của văn hóa đối với sự phát triển kinh tế - xã hội ở nước ta trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá, xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, hội nhập kinh tế quốc tế

Trước tiên cần làm rõ quan niệm về văn hóa, phát triển và phát triển bền vững

* Về văn hóa

Có rất nhiều quan niệm khác nhau về văn hoá, phản ánh sự đa dạng, phong phú văn hoá đối với đời sống xã hội và khoa học nghiên cứu về văn hoá.

Theo Tổng thư ký Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc (UNESCO) Federico Mayor thì: “Văn hoá là tổng thể sống động các hoạt động sáng tạo (của các cá nhân và các cộng đồng) trong quá khứ và trong hiện tại. Qua các thế kỷ, hoạt động sáng tạo ấy đã hình thành nên hệ thống các giá trị, các truyền thống và các thị hiếu - những yếu tố xác định đặc tính riêng của từng dân tộc”.

Trong quá trình ra đi tìm đường cứu nước Bác Hồ kinh yêu của chúng ta cũng đưa ra khái niệm về văn hoá như sau: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hàng ngày về mặc, ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hoá”.

Văn hóa là sản phẩm của con người, xã hội loài người. Văn hóa được hình thành và phát triển trong quan hệ qua lại giữa con người với tự nhiên và xã hội. Song, chính văn hóa lại tham gia vào việc tạo nên con người, duy trì sự bền vững và trật tự xã hội. Văn hóa được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác thông qua quá trình xã hội hóa. Văn hóa biểu hiện trình độ phát triển của con người, xã hội và được thể hiện trong các kiểu, hình thức tổ chức đời sống và hành động của con người cũng như trong giá trị vật chất và tinh thần mà do con người tạo ra.

Tựu chung lại, nghĩa rộng nhất của văn hóa là toàn bộ tri thức, hiểu biết, quan niệm của nhân loại về thế giới khách quan (bao gồm: tự nhiên, xã hội, con người). Theo nghĩa hẹp nhất, văn hóa là phong tục, hành vi, thói quen sinh hoạt của cá nhân con người và cộng đồng.

* Về phát triển

Phát triển là quá trình vận động của sự vật, hiện tượng theo chiếu hướng đi lên. Theo Lênin đó là vòng xoáy ốc, vòng xoáy sau lặp lại vòng xoáy trước nhưng ở nấc cao hơn chứ không phát quay về điểm xuất phát ban đầu. Theo Lênin phép biện chứng là học thuyết về sự phát triển được trình bày dưới hình thức hoàn bị nhất.

UNESCO đưa ra quan niệm về phát triển như sau: “Khái niệm phát triển phải bao gồm các nhân tố kinh tế và xã hội, cũng như các giá trị đạo đức và văn hóa, quy định sự nảy nở và phẩm giá của con người trong xã hội. Nếu như con người là nguồn lực của sự phát triển, nếu như con người vừa là tác nhân lại vừa là người được hưởng, thì con người phải được coi chủ yếu như là sự biện minh và là mục đích của sự phát triển”. Theo quan điểm này đơn vị để đánh giá sự phát triển của mỗi quốc gia là HDI – Chỉ số phát triển con người. Về cơ bản HDI biểu thị sự trung bình cộng của ba chỉ số: Sức khỏe (tuổi thọ trung bình); kiến thức (tỷ lệ người lớn biết chữ và tỷ lệ nhập học của trẻ em các cấp); Mức sống (GDP thu nhập bình quân đầu người).

* Về phát triển bền vững

Thuật ngữ phát triển bền vững xuất hiện đầu tiên vào năm 1980 trong ấn phẩm “Chiến lược bảo tồn thế giới” của Hiệp hội bảo tồn thiên nhiên và tài nguyên thiên nhiên quốc tế, với nội dung rất đơn giản: “Sự phát triển của nhân loại không chỉ chú trọng tới phát triển kinh tế mà còn phải tôn trọng những nhu cầu tất yếu của xã hội và sự tác động đến môi trường sinh thái học. Trong báo cáo Rrundtland đã đưa ra khái niệm: Phát triển bền vững là sự phát triển có thể đáp ứng được những nhu cầu hiện tại mà không ảnh hưởng, tổn hại đến những khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai.

Tuy nhiên, yếu tố cơ bản cuối cùng thì vấn đề “phát triển bền vững” cần phải có sự phát triển kinh tế hiệu quả đi đôi với việc bảo vệ môi trường và phải hướng tới sự phát triển của con người. Để đạt được điều này, tất cả các thành phần kinh tế - xã hội, nhà cầm quyền các tổ chức xã hội phải nhằm dung hòa 03 lĩnh vực: kinh tế - xã hội - môi trường. Mỗi quốc gia sẽ phải dựa theo đặc thù kinh tế, xã hội, chính trị, địa lý, văn hóa... riêng để hoạch định chiến lược phù hợp nhất với quốc gia đó.

Nguyên Tổng Giám đốc UNESCO, F.Mayor cũng nhấn mạnh: “Kinh nghiệm của hai thập kỷ qua cho thấy rằng trong mọi xã hội ngày nay, bất luận ở trình độ phát triển kinh tế nào hoặc theo xu hướng chính trị nào, văn hóa và phát triển là hai mặt gắn liền với nhau (...). Hễ nước nào tự đặt ra cho mình mục tiêu phát triển kinh tế mà tách rời môi trường văn hóa thì nhất định sẽ xảy ra những mất cân đối nghiêm trọng cả về mặt kinh tế lẫn văn hóa và tiềm năng sáng tạo của nước ấy sẽ bị suy yếu rất nhiều. Một sự phát triển chân chính đòi hỏi phải sử dụng một cách tối ưu nhân lực và vật lực của mỗi cộng đồng. Vì vậy phân tích đến cùng, các trọng tâm, các động lực và các mục đích của phát triển phải được tìm trong văn hóa (...). Từ nay trở đi văn hóa cần coi mình là một nguồn bổ sung trực tiếp cho phát triển và ngược lại phát triển cần thừa nhận văn hóa giữ một vị trí trung tâm, một vai trò điều tiết xã hội...”

Quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về vai trò của văn hóa đối với sự phát triển bền vững đất nước

* Quá trình phát triển tư duy lý luận của Đảng

Đảng Cộng sản Việt Nam trong suốt quá trình lãnh đạo cách mạng luôn khẳng định vị trí và vai trò to lớn của văn hóa trong quá trình đấu tranh giải phóng dân tộc, bảo vệ Tổ quốc và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Theo yêu cầu và nhiệm vụ cụ thể của từng giai đoạn cách mạng, Đảng ta chủ trương phát huy đến mức cao nhất vai trò và tác dụng của văn hóa đối với sự phát triển bền vững của đất nước.

Trong công cuộc đổi mới toàn diện đất nước, cùng với sự đổi mới trong tư duy kinh tế và chính trị, Đảng ta đã có những đổi mới quan trọng trong tư duy về vai trò của văn hóa đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước trong thời kỳ quá độ tiến lên chủ nghĩa xã hội.

Nghị quyết 05 của Bộ Chính trị khoá VI (1987) về “đổi mới và nâng cao trình độ lãnh đạo, quản lý văn học, nghệ thuật và văn hóa phát triển lên một bước mới” đã xác định: “Văn hóa là bộ phận trọng yếu của cách mạng tư tưởng và văn hóa, là một động lực mạnh mẽ, đồng thời là mục tiêu lớn trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội”.

Kế thừa những quan điểm của Đại hội VI, Đại hội VII, Đảng ta nhấn mạnh cần coi trọng động lực kinh tế và động lực tinh thần của sự phát triển: “Kết hợp động lực kinh tế với động lực tinh thần, thực hiền hài hòa lợi ích cá nhân, tập thể và xã hội, phát huy lòng yêu nước và tự hào dân tộc, truyền thống cách mạng và kháng chiến, ý chí tự lực, tự cường, cần kiệm xây dựng đất nước, tạo ra phong trào quần chúng phấn đấu vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh”.

Nghị quyết Hội nghị lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VII (1993) đã xác định: “Văn hoá là nền tảng tinh thần của xã hội, một động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời là một mục tiêu của chủ nghĩa xã hội”.

Nghị quyết Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương khóa VIII (1998) tiếp tục khẳng định: “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội ... Xây dựng và phát triển kinh tế phải nhằm mục tiêu văn hóa, vì xã hội công bằng, văn minh, con người phát triển toàn diện. Văn hóa là kết quả của kinh tế đồng thời là động lực của sự phát triển kinh tế các nhân tố văn hóa phải gắn kết chặt chẽ với đời sống và hoạt động xã hội trên mọi phương diện chính trị, kinh tế, xã hội, luật pháp, kỷ cương... biến thành nguồn lực nội sinh quan trọng nhất của phát triển”.

Kết luận Hội nghị lần thứ mười Ban chấp hành Trung ương khoá IX (2004) và Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ X (2006) đã xác lập vị trí của văn hoá là một trong ba bộ phận hợp thành sự phát triển bền vững và toàn diện của đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa: “Đảm bảo sự gắn kết giữa nhiệm vụ phát triển kinh tế là trung tâm, xây dựng, chỉnh đốn Đảng là then chốt, với không ngừng nâng cao văn hóa – nền tảng tinh thần của xã hội, tạo nên sự phát triển đồng bộ của ba lĩnh vực chính là điều kiện quyết định đảm bảo cho sự phá triển toàn diện và bền vững của đất nước”.

Đây là sự nhận thức sâu sắc của Đảng về mối quan hệ giữa văn hoá và phát triển, là bước phát triển mới trong quan điểm của Đảng về vai trò to lớn, sâu sắc của văn hoá trong phát triển bền vững và toàn diện của đất nước. Đây là sự năng động của nhận thức trong việc nắm bắt các vấn đề thời đại, cũng là sự xác định chính xác định hướng phát triển văn hoá, kinh tế, chính trị và xã hội ở Việt Nam theo học thuyết Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh.

Đại hội X, XI, XII của Đảng tiếp tục nhấn mạnh vai trò quan trọng của văn hóa với sự phát triển của đất nước. Theo đó, văn hóa không đứng ngoài phát triển. Văn hoá là nền tảng tinh thần của xã hội vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội; văn hóa là nhân tố nội sinh, sức mạnh mềm quan trọng đảm bảo sự phát triển bền vững đất nước.

* Vai trò của văn hóa Việt Nam đối với sự phát triển bền vững đất nước

Thứ nhất, vai trò nền tảng tinh thần của xã hội

Vai trò nền tảng tinh thần của xã hội của văn hóa chính là sức mạnh của hệ thống giá trị văn hóa Việt Nam trong hiện tại và trong quá khứ. Truyền thống của nền văn hóa dân tộc được hun đúc qua hàng ngàn năm lịch sử, có tác dụng chi phối, điều chỉnh hành vi xã hội của con người.

Trong lịch sử của dân tộc Việt Nam, vai trò của văn hóa với tư cách là nền tảng tinh thần của xa hội (văn hiến) có tác động to lớn đối với cuộc đấu tranh chống giặc ngoại xâm bảo vệ đất nước và phát triển kinh tế - xã hội như hào khí Đông A thời đại nhà Trần hay tinh thần quyết chiến, thần tốc đại phá quân Thanh của Quang Trung Nguyễn Huệ…

Thứ hai, văn hóa là mục tiêu của sự phát triển

Mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta là giải phóng con người khỏi áp bức bóc lột, đem hạnh phúc đến cho con người. Cho nên, một nền văn hóa đạt trình độ cao (chân, thiện, mỹ) chính là mục tiêu của sự phát triển kinh tế - xã hội, là điều mà quá trình phát triển nhân loại hướng tới. Cương lĩnh 1991 chỉ ra sáu mục tiêu của xã hội chủ nghĩa mà Đảng lãnh đạo nhân dân ta xây dựng, trong đó văn hóa là một thành tố, một tiêu tiêu của xã hội ấy.

Khi coi văn hóa là mục tiêu của sự phát triển kinh tế - xã hội, nghĩa là toàn bộ sự phát triển kinh tế - xã hội phải hướng tới con người, phát triển xã hội, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của xã hội theo tiêu chí phát triển mới HDI (mức sống, tuổi thọ bình quân và trình độ học vấn). Phải đặt con người vào vị trí trung tâm của sự phát triển. Là mục tiêu của phát triển, văn hóa thể hiện “trình độ được vun trồng” ngày càng đầy đủ, ngày càng toàn diện của con người về thể lực, trí lực và nhân cách để mỗi người được hưởng một cuộc sống ngày càng tiến bộ, dân chủ, văn minh hơn.

Mục tiêu của phát triển phải được nhìn nhận như một tiến trình giải phóng con người, phát huy nguồn lực con người. Đó là lý tưởng, là mục đích phấn đấu của Đảng, Nhà nước và nhân dân ta. Mục tiêu phấn đấu “Dân giàu, nước mạnh, công bằng, dân chủ, văn minh” là định hướng xã hội chủ nghĩa, đồng thời cũng chính là mục tiêu của văn hóa.

Thứ ba, văn hóa là động lực, là sức mạnh nội sinh đảm bảo sự phát triển bền vững của đất nước

Nghị quyết Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương khóa XI đã nhấn mạnh văn hóa và con người Việt Nam là sức mạnh nội sinh, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững của đất nước. Trong Hội nghị lần này Đảng ta khẳng định tầm quang trọng ngang nhau của văn hóa, kinh tế, chính trị và xã hội trong quá trình phát triển đất nước. Nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc là nền văn hóa thống nhất trong đa dạng với các đặc trưng tiêu biểu là dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học. Xây dựng và phát triển văn hóa là sự nghiệp của toàn dân do Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, đội ngũ trí thức có vai trò quan trọng, là sự nghiệp cách mạng lâu dài cần được tiến hành tích cực, sáng tạo và kiên trì.

Khi mọi giá trị văn hóa thấm sâu vào toàn bộ đời sống và hoạt động xã hội, thấm vào tất cả các lĩnh vực và hoạt động sáng tạo của con người thì văn hóa sẽ thúc đẩy mạnh mẽ sự phát triển. Khi hàm lượng trí tuệ, hàm lượng tri thức, hàm lượng cảm xúc chân chính trong các lĩnh vực hoạt động của đời sống con người và xã hội xàng tăng cao bao nhiêu thì sự phát triển kinh tế - xã hội càng nhanh chóng trở thành hiện thực tốt đẹp bấy nhiêu.

Khi thực hiện mục tiêu tất cả vì sự phát triển toàn diện và bền vững, vì dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh theo dịnh hướng xã hội chủ nghĩa, đòi hỏi phải đặt biệt quan tâm đến văn hóa và phát triển. Cần nâng cao nhận thức đúng đắn cho cộng đồng về vị trí, vai trò đặc biệt quan trọng của văn hóa đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.