Hoàng Thị Thục

Khoa Xây dựng Đảng

Dân tộc Việt Nam trải qua hàng ngàn năm phát triển, trải qua nhiều biến cố lịch sử, từ trong đấu tranh chống thiên tai và địch họa, để tồn tại, một dân tộc như thế nhất thiết phải có một triết lý văn hóa hết sức mãnh liệt đó là lý tưởng sống để cống hiến, để tồn tại, chiến thắng và phát triển; sống là đoàn kết, gắn bó yêu thương nhau, đồng tâm hiệp lực. Từ cội nguồn của nền văn minh lúa nước, với những nét rất nhân bản của văn hóa - con người Việt Nam, tính cộng đồng, đoàn kết là giá trị ưu trội làm nên sức mạnh vô địch trong các cuộc đấu tranh chống xâm lăng, bảo vệ Tổ quốc. Bản sắc văn hóa Việt Nam thể hiện rõ nét ở tinh thần yên nước, đặt lợi ích của xã tắc, quê hương lên trên lợi ích cá nhân, gia đình. Văn hóa dân tộc với những giá trị chuẩn mực sâu sắc như đối với gia đình là nhớ ơn tổ tiên, khắc ghi công cha nghĩa mẹ, thuận tình với anh chị em, đói rét thì nhường cơm sẻ áo; trong hoạn nạn thì “chị ngã em nâng”; “anh em như thể chân tay”; “thuận vợ thuận chồng tát Biển Đông cũng cạn”; “bán anh em xa, mua láng giềng gần; “hàng xóm tối lửa tắt đèn có nhau”; “một cây làm chẳng nên non, ba cây chụm lại thành hòn núi cao”… Văn hóa là chuẩn mực để đánh giá con người. Văn hóa Việt Nam luôn thể hiện khát vọng yêu hòa bình. Chủ nghĩa yêu nước, lòng tự cường dân tộc trong văn hóa Việt Nam luôn chứa đựng sự khoan dung, hòa hiệp, cởi mở “thêm bạn, bớt thù” vì một thế giới nhân văn và phát triển.

Việt Nam nằm trong giao lộ của nhiều nền văn hóa Đông và Tây, có ảnh hưởng và tiếp thu văn hóa Trung Quốc, Ấn Độ, văn hóa châu Âu, châu Mỹ… Song bản sắc văn hóa Việt Nam luôn dựa vững trên những chuẩn mực giá trị cốt lõi mang tính bản địa để tiếp thu, chắt lọc những tinh hoa văn hóa của các nước trong khu vực và thế giới, phù hợp với hoàn cảnh của Việt Nam và hướng đến mục tiêu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Nhận thức rõ tầm quan trọng của văn hóa tinh thần đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội, tại Nghị quyết Hội nghị lần thứ chín, Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về xây dựng, phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước, Đảng ta đã nhận thức sâu sắc và toàn diện về vị trí, vai trò và chức năng xã hội của văn hóa, “văn hóa vừa là nền tảng tinh thần của đời sống xã hội, là mục tiêu, động lực phát triển bền vững đất nước”.

Nghị quyết XIII của Đảng đã khẳng định kết quả thực hiện Nghị quyết XII đã đạt được “nhiều thành tựu rất quan trọng, khá toàn diện, tạo nhiều dấu ấn nổi bật”^[1]. Trong đó lĩnh vực phát triển văn hóa, xã hội, con người “đạt được nhiều kết quả quan trọng” như: Nhận thức về văn hóa mang tính toàn diện, sâu sắc hơn, sự phát triển văn hóa ngày càng đa dạng, phong phú; nhiều giá trị văn hóa truyền thống được kế thừa và bảo tồn và phát huy; Văn hóa trong kinh tế, trong chính trị bước đầu được coi trọng, giao lưu hợp tác quốc tế về văn hóa khởi sắc. Đặc biệt chủ trương “Phát triển toàn diện con người Việt Nam đang từng bước trở thành trung tâm của chiến lược phát triển kinh tế- xã hội. Việc phê phán, đấu tranh, đẩy lùi cái xấu, cái ác, cái lạc hậu, chống các quan điểm, hành vi sai trái gây hại đến văn hóa, lối sống con người được chú trọng”.

Tuy nhiên, cần phải thẳng thắn chỉ ra thực trạng sau 35 năm đổi mới, phát triển đất nước trong điều kiện kinh tế thị trường, định hướng xã hội chủ nghĩa, ở một mức độ nào đó, vai trò của văn hóa còn bị coi nhẹ, văn hóa và kinh tế còn một khoảng cách, đôi khi sự giàu có, tăng trưởng về kinh tế vật chất nhưng văn hóa chưa tiến bộ một cách tương ứng. Hậu quả của nó là tình trạng tội phạm, tệ nạn xã hội, suy thoái đạo đức và niềm tin giảm sút, chủ nghĩa cá nhân gia tăng, sự vô cảm, lạnh lùng, vô tình, bạc nghĩa vẫn tồn tại gây nhức nhối lương tri. Nghị quyết XIII của Đảng nhận định “Công tác lãnh đạo, quản lý, bảo đảm an ninh con người, trật tự, an toàn xã hội; sử dụng tài nguyên, bảo vệ môi trường còn nhiều bất cập, gây bức xúc xã hội. Các thế lực thù địch chống phá ngày càng quyết liệt…Giá trị lịch sử, truyền thống văn hóa dân tộc và con người Việt Nam chưa được phát huy đầy đủ”; Nghị quyết XIII thẳng thắn thừa nhận sự nghiệp đổi mới giáo dục đào tạo, khoa học và công nghệ chưa thực sự trở thành động lực then chốt thúc đẩy sự phát triển kinh tế- xã hội; chất lượng, hiệu quả giáo dục và đào tạo chưa cao. Giáo dục “làm người”, đạo đức, lối sống còn bị xem nhẹ”. Nhìn lại 35 năm đổi mới, bên cạnh những thành tựu to lớn, vĩ đại có ý nghĩa lịch sử, những hạn chế, bất cập về văn hóa vẫn là trăn trở đáng lo ngại nhất đối với mục tiêu phát triển bền vững của đất nước. Nghị quyết XIII đánh giá thực trạng tình hình “Văn hóa chưa được quan tâm tương xứng với kinh tế và chính trị, chưa thật sự trở thành nguồn lực, động lực nội sinh của sự phát triển bền vững đất nước”. Đây thực sự là một thách thức, một nguy cơ nội sinh tiềm ẩn đến sự ổn định và an ninh phát triển của đất nước.

Vì vậy, góp phần nghiên cứu, học tập, quán triệt Nghị quyết XIII của Đảng, nội dung xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, xây dựng và phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam, cần quán triệt và thực hiện một số định hướng lớn sau:

Thứ nhất, tiếp tục quán triệt và thực hiện quan điểm “văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực phát triển bền vững đất nước”. Văn hóa với tư cách là nguồn lực, là sức mạnh nội sinh quan trọng của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Do đó, “văn hóa phải được đặt ngang hàng với kinh tế, chính trị, xã hội…”. Văn hóa và kinh tế phải được giải quyết một cách hài hòa. Phát triển kinh tế phải đi đôi với phát triển văn hóa, thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội. Văn hóa phải gắn bó mật thiết với con người. Phát triển văn hóa không nằm ngoài mục đích phát triển, hoàn thiện con người- chủ thể của văn hóa. Văn hóa thông qua con người và hoạt động thực tiễn mà sản sinh ra các giá trị kinh tế, vật chất cho xã hội. Nghị quyết XIII chỉ rõ nhiệm vụ những năm tiếp theo cần “Tập trung nghiên cứu, xác định và triển khai xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người gắn với giữ gìn, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam thời kỳ mới”; “xây dựng con người Việt Nam thời đại mới, gắn kết chặt chẽ, hài hòa giữa giá trị truyền thống và giá trị hiện đại”.

Thứ hai, nội dung xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc bao gồm các tiêu chí sau:

Nền văn hóa tiên tiến mà Đảng ta xây dựng là văn hóa phù hợp với quy luật vận động và tiến bộ của thời đại, chứa đựng những giá trị nhân văn, vì con người, vì tự do, hạnh phúc và sự phát triển toàn diện của bản thân con người, vì sự tiến bộ chung của nhân loại. Nội dung của nền văn hóa tiến bộ mà Đảng ta xây dựng dựa trên nội dung cốt lõi là lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, lấy chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh làm dòng chảy chủ đạo để tiếp thu, tiếp biến những giá trị văn hóa, văn minh nhân loại. Nghị quyết XIII của Đảng nhấn mạnh trong những năm tới cần đẩy mạnh hơn nữa công tác chăm lo, giáo dục lòng yêu nước, lòng tự hào dân tộc, truyền thống lịch sử, ý thức trách nhiệm xã hội của mỗi công dân.

Tất nhiên cần phải thấy rằng, xây dựng nền văn hóa tiên tiến không có nghĩa là từ bỏ những giá trị văn hóa truyền thống, bản sắc của dân tộc. Văn hóa tiên tiến mà chúng ta xây dựng không tách rời với những giá trị bền vững, tinh hoa của văn hóa dân tộc được kết đọng, thử thách và trường tồn hàng ngàn năm của dân tộc Việt Nam. Chẳng hạn như lòng yêu nước, ý chí tự cường, tinh thần đoàn kết, ý thức cộng đồng, triết lý sống làm người - dựng làng - giữ nước, nước nhà là một, còn nước còn nhà, nước mất thì nhà tan; giặc đến nhà đàn bà cũng đánh… Giá trị bản sắc văn hóa dân tộc hàng ngàn năm còn lắng đọng tinh thần nhân ái, khoan dung, trong tình trọng nghĩa, giản dị cần cù, sáng tạo, cởi mở, chân tình…

Quan điểm của Đảng xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc còn là chủ trương xây dựng nền văn hóa dân tộc thống nhất trong đa dạng của 54 dân tộc trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Giữa chủ trương xây dựng nền văn hóa tiên tiến với giữ gìn tính đậm đà bản sắc dân tộc có mối quan hệ biện chứng hữu cơ, bổ sung cho nhau. Tiếp thu các giá trị văn hóa văn minh thời đại không có nghĩa du nạp ồ ạt, mà là tiếp thu có chọn lọc những giá trị tinh hoa, tiến bộ của nhân loại để làm giàu cho sức sống của nền văn hóa dân tộc, làm đậm đà thêm bản sắc của dân tộc. Quá trình này bao hàm cả sự chống lại và đào thải những yếu tố văn hóa xưa cũ, lạc hậu, bảo thủ, trì trệ, triệt tiêu động lực, không phù hợp với văn hóa, văn minh của thời đại. Xây dựng nền văn hóa dân tộc không có nghĩa là đóng khung, dị biệt. Mà là để hội nhập sâu rộng hơn, tự chủ hơn, hòa nhập nhưng không hòa tan, bảo đảm độc lập, tự chủ về văn hóa tư tưởng là nội dung của an ninh quốc gia. Nghị quyết XIII của Đảng chỉ rõ “Thực hiện những giải pháp đột phá nhằm ngăn chặn có hiệu quả sự xuống cấp về đạo đức, lối sống, đẩy lùi tiêu cực xã hội và các tệ nạn xã hội”, “Từng bước vươn lên khắc phục các hạn chế của con người Việt Nam”. Đồng thời “Bảo vệ và phát huy những giá trị tốt đẹp, bền vững trong truyền thống văn hóa dân tộc” nhằm khơi dậy tinh thần và ý chí, quyết tâm phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc, dân tộc cường thịnh, trường tồn.

Thứ ba, văn hóa là một trong bốn trụ cột của sự phát triển. Phát triển kinh tế xã hội là trung tâm; xây dựng Đảng là then chốt; phát triển văn hóa là nền tảng tinh thần, là động lực phát triển của xã hội; quốc phòng, an ninh là nhiệm vụ trọng yếu và thường xuyên. Đảng ta tiếp cận xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc một cách toàn diện, trong đó xác định một số lĩnh vực chủ yếu trước mắt cần tập trung xây dựng như tư tưởng, đạo đức, lối sống; giáo dục, đào tạo và khoa học công nghệ; văn học nghệ thuật, truyền thông đại chúng… Tập trung phát triển các lĩnh vực chủ yếu này nhằm hướng tới xây dựng văn hóa và phát triển con người Việt Nam. Nghị quyết XIII chỉ rõ cần xây dựng cơ chế chính sách, giải pháp để xây dựng môi trường văn hóa thật sự trong sạch, lành mạnh, cải thiện điều kiện hưởng thụ văn hóa của nhân dân. Xây dựng các chuẩn mực văn hóa trong lãnh đạo, quản lý; xây dựng văn hóa doanh nghiệp, doanh nhân và kinh doanh; nâng cao chất lượng, hiệu quả của các loại hình văn hóa, nghệ thuật; xây dựng nền báo chí, truyền thông chuyên nghiệp, nhân văn và hiện đại; Tăng cường quản lý và phát triển các loại hình truyền thông, thông tin trên Internet. Kiên quyết đấu tranh loại bỏ các sản phẩm, thông tin độc hại, xuyên tạc, phản động, phòng chống hiệu quả âm mưu và hoạt động “diễn biến hòa bình” trên lĩnh vực văn hóa, tư tưởng.

Thứ tư, xây dựng và phát triển văn hóa là một sự nghiệp cách mạng to lớn, lâu dài đòi hỏi phải có tham gia của toàn dân, văn hóa là do Nhân dân và vì Nhân dân. Sự nghiệp này phải được đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng. Nhân dân xét đến cùng là chủ thể xây dựng văn hóa và đồng thời thụ hưởng những giá trị văn hóa. Để phát triển văn hóa, Đảng ta quán triệt lĩnh vực giáo dục và đào tạo, khoa học và công nghệ là quốc sách chiến lược hàng đầu nhằm phát triển con người toàn diện về vật chất và tinh thần, trí tuệ và tài năng, thể chất, đạo đức lối sống và khát vọng sáng tạo cống hiến. Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc nhằm đúc kết và xây dựng hệ giá trị văn hóa, chuẩn mực giá trị con người Việt Nam trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế hiện nay. Nghị quyết XIII chỉ rõ “Tiếp tục đổi mới toàn diện nội dung và phương thức lãnh đạo của Đảng, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý của Nhà nước về văn hóa”.

Thứ năm, trong xu thế hội nhập ngày càng sâu rộng, cuộc cách mạng khoa học công nghệ bùng nổ, cách mạng công nghiệp lần thứ tư, Đảng ta chủ trương đẩy mạnh hợp tác quốc tế về văn hóa nhằm tiếp thu có chọn lọc các giá trị tinh hoa văn hóa nhân loại, học tập những kinh nghiệm hay, những thành tựu tiến bộ, văn hóa, văn minh, đưa văn hóa nước nhà hội nhập với văn hóa nhân loại, qua đó tăng cường sự truyền bá các giá trị văn hóa, con người, xã hội Việt Nam ra thế giới, tăng cường “sức mạnh mềm” của Việt Nam trên trường quốc tế.