Vai trò của cộng đồng trong việc giám sát thực thi pháp luật môi trường là một vấn đề nhận được sự quan tâm ngày càng lớn trong bối cảnh hiện nay. Việc bảo vệ môi trường không chỉ là trách nhiệm của các cơ quan chức năng mà còn cần sự chung tay của toàn thể xã hội. Cộng đồng, với vai trò là một phần không thể tách rời của xã hội, có thể tham gia vào quá trình giám sát thực thi pháp luật môi trường thông qua nhiều hình thức khác nhau, góp phần đảm bảo tính minh bạch, hiệu quả và công bằng trong việc bảo vệ tài nguyên thiên nhiên.

Theo quy định tại Điều 4 của Luật Bảo vệ Môi trường 2020 thì: “Bảo vệ môi trường là quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm của mọi cơ quan, tổ chức, cộng đồng dân cư, hộ gia đình và cá nhân”. Điều này đặt nền móng pháp lý quan trọng để cộng đồng tham gia vào các hoạt động giám sát môi trường. Bên cạnh đó, tại Khoản 1 Điều 159 của luật này cũng nhấn mạnh vai trò của tổ chức, cộng đồng dân cư: “1. Đại diện cộng đồng dân cư trên địa bàn chịu tác động môi trường của dự án đầu tư, cơ sở, khu sản xuất, kinh doanh, dịch vụ tập trung, cụm công nghiệp có quyền yêu cầu chủ dự án đầu tư, cơ sở cung cấp thông tin về bảo vệ môi trường thông qua đối thoại trực tiếp hoặc bằng văn bản; tổ chức tìm hiểu thực tế về công tác bảo vệ môi trường của dự án đầu tư, cơ sở, khu sản xuất, kinh doanh, dịch vụ tập trung, cụm công nghiệp; thu thập, cung cấp thông tin cho cơ quan có thẩm quyền và chịu trách nhiệm về thông tin cung cấp”.

Như vậy, trước tiên cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong việc phát hiện và báo cáo các hành vi vi phạm pháp luật môi trường. Những người dân sống gần các khu vực nhạy cảm về môi trường thường là những người đầu tiên nhận thấy các dấu hiệu bất thường, như ô nhiễm nguồn nước, không khí hoặc tiếng ồn. Việc họ kịp thời thông báo cho các cơ quan chức năng không chỉ giúp phát hiện nhanh chóng các hành vi vi phạm mà còn tạo sức ép để các cơ quan này thực hiện trách nhiệm của mình một cách nghiêm túc hơn. Điều này phù hợp với quy định tại Điều 159, cho phép cộng đồng dân cư phản ánh, kiến nghị các vấn đề về môi trường và yêu cầu xử lý vi phạm.

Đồng thời, cộng đồng có thể tham gia trực tiếp vào các hoạt động giám sát và kiểm tra. Các tổ chức xã hội, hiệp hội, và nhóm cộng đồng thường xuyên tổ chức các hoạt động giám sát độc lập, như lấy mẫu kiểm tra chất lượng nước hoặc không khí, thực hiện khảo sát về mức độ ảnh hưởng của các dự án phát triển đến môi trường sống. Những dữ liệu thu thập được từ các hoạt động này không chỉ bổ sung cho thông tin của các cơ quan nhà nước mà còn giúp xác minh tính chính xác của các báo cáo môi trường do doanh nghiệp hoặc cơ quan chức năng cung cấp. Quy định của Luật Bảo vệ Môi trường 2020 cũng yêu cầu các dự án đầu tư phải công khai báo cáo đánh giá tác động môi trường, tạo điều kiện cho cộng đồng tham gia giám sát.

Ngoài ra, cộng đồng còn đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy giáo dục và nâng cao nhận thức về pháp luật môi trường. Khi người dân hiểu rõ quyền lợi và nghĩa vụ của mình liên quan đến môi trường, họ sẽ có ý thức bảo vệ và giám sát tốt hơn. Việc tổ chức các buổi hội thảo, tập huấn, hoặc chiến dịch truyền thông về bảo vệ môi trường có thể giúp xây dựng một cộng đồng dân cư có hiểu biết sâu rộng, từ đó tăng cường hiệu quả giám sát và thực thi pháp luật môi trường. Điều này phù hợp với nguyên tắc bảo vệ môi trường tại Điều 4 của Luật, nhấn mạnh vai trò của tuyên truyền, phổ biến và giáo dục pháp luật.

Tuy nhiên, để cộng đồng có thể thực hiện tốt vai trò giám sát trong việc thực hiện pháp luật về bảo vệ môi trường cần có những giải pháp cơ bản sau:

Thứ nhất, cần có sự hỗ trợ từ phía nhà nước và các tổ chức liên quan. Cần tăng cường đào tạo, cung cấp kiến thức và công cụ cần thiết để cộng đồng có thể thực hiện giám sát một cách hiệu quả. Các sáng kiến hỗ trợ cộng đồng, như quỹ bảo vệ môi trường hoặc chương trình hỗ trợ kỹ thuật, cũng cần được triển khai để khuyến khích sự tham gia của người dân.

Thứ hai, cần xây dựng một cơ chế pháp lý rõ ràng, tạo điều kiện cho cộng đồng tham gia vào quá trình giám sát. Các quy định pháp luật nên đảm bảo quyền tiếp cận thông tin môi trường của người dân, đồng thời quy định trách nhiệm của các cơ quan chức năng trong việc xử lý các thông tin, kiến nghị do cộng đồng cung cấp.

Thứ ba, việc phối hợp giữa cộng đồng, chính quyền và doanh nghiệp là yếu tố then chốt để đảm bảo hiệu quả trong việc giám sát thực thi pháp luật môi trường. Một cơ chế phối hợp hiệu quả sẽ giúp tận dụng tối đa nguồn lực của các bên, đồng thời tạo dựng niềm tin và sự đồng thuận trong xã hội. Các doanh nghiệp cần có trách nhiệm minh bạch trong hoạt động sản xuất, chính quyền cần thực hiện tốt vai trò quản lý, và cộng đồng cần đóng vai trò là người giám sát độc lập, góp phần đảm bảo sự công bằng và bền vững trong việc quản lý tài nguyên môi trường.